Transcriptions de l’Apotheosis Erasmi et du De poculo de Ioannes Sapidus (1536)

Transcription l'<i>Apotheosis Erasmi</i> et du <i>De poculo</i> de Ioannes Sapidus.

Introduction

Nous avons transcrit le texte de l'Apotheosis Erasmi et du De poculo à partir de l'exemplaire numérisé UBH BL II 18 de l'Universitätsbibliothek Basel (https://doi.org/10.3931/e-rara-3884). Nous avons normalisé les -s longs, remplacé -ij par -ii, développé les nasales marquées par un tilde (ũ, ẽ, õ, ã), l'abréviation de l'enclitique -que et de -quam sans le mentionner. Pour l'ODD, se reporter à celui de l'Apologia

ERASMVS, SIVE APOTHEOSIS ERASMI, IOANNE Sapido autore.

SI totidem linguas moueam, quot dicitur Argus

Luminibus quondam pastor Iunonius usus,

Non illis tamen immensum memorare dolorem

Possem, quo mortem propter cruciabar Erasmi,

Ante mihi quàm cœlesti medicamen ab arce5

Quod me momento totum reparauit, adesset.

Nam nisi sic mihi cauisset clementia diuûm

Aut mea membra sepulchrali iam sede locata

Putrerent, gratamque darent se uermibus escam,

Morte uel ex morbo nata, uel sponte petita:10

Aut quod si neutra licuisset reddere uitam,

Et mihi perpetuo tristis ducenda fuisset,

Quis fons tam plenas scatebras eructat aquarum

Quæ nostris suffecissent ita largiter oclis

Materiam fletus, ut dignè ritè satisque15

Hoc præmaturum, hoc & ineluctabile funus

Deflessem: præmaturum uoco funus, an ille

Non æquo citius morti occubuisse uidetur,

Aut magis atque infans mox ipso in limine uitæ,

Si quoque Nestoreum uixisset sæpius æuum,20

Qui tot ob egregias dotes clarosque labores

Liber morborum debebat & esse senectæ:

Quin in quem penitus nil iuris habere decebat

Omnia uastantes grassante tyrannide parcas?

Ne quis forte putet, uitæ quod cursus Erasmi25

Sat longus fuerit, ferri quia uiderit ipse

Plus septem uicibus decies Hyperiona sursum

Ad testudinea octipedis curuamina Cancri.

Nunc

APOTHEOSIS

Nunc, ope diuina, quoniam me sentio rursum

Corporis & uires animi cœpisse priores,30

Et mea tam læto tentari pectora motu,

Quam non Icaris est lthaco lætata reuerso.

Nam citius dicto pelagi ceu rector, abactis

Ventis, composuit fluctus, solemque refecit,

Dum Phrygius Lybico rex iactabatur in alto:35

Sic subito, mirum auditu, mirumque relatu,

Me quoque tempestas animi amandata reliquit.

Sic etenim procul omnis iniqua molestia pulsa est

Vt paulo ante dolor fuerit non tantus, Erasmi

Excessus, nunc est idem mihi quanta uoluptas.40

His igitur causis, & quod sum scribere iussus,

Et mihi uisa soporato & commissa, fideli

Exequar officio. Vos qui miracula rara

Suspicitis rerum, nobis paulisper adeste,

Et simul attentas aures & iungite mentes.45

Incipio nec uos longo sermone morabor.

Ante diu mea mens & non insomnia uana,

Quam fierem certus, prædicere uisa fuêre,

Lux quod Apollinei longe clarissima cœtus

Iuri naturæ iam concessisset Erasmus50

Luce sua orbatus, ceu solis lumine lumen

Dum crucifer uitam seruator morte redemit.

Ast ubi uera meas iam peruenisset ad aures

Fama, diem quæ supremum loqueretur Erasmo

Expletum, subito uehemens mea uiscera terror55

Inuasit, seseque medullis miscuit imis.

Tantus erat luctus, quantus non torserat olim

Heliades dum fraterna doluere ruina,

Et sua populeis mutarunt corpora truncis.

Aut Nioben, aut Halcyonen, quarum altera saxum60

n Induit

APOTHEOSIS

Induit, & placido nidum locat altera ponto.

Tres adeo noctes, & tot mea lumina luces

Munere Lethæi dulci caruere soporis,

Quemlibet aspernante cibum potumque palato.

Nox aderat cum concubio iam quarta silenti65

Cætera carpebant quo mollem animalia somnum,

Vnus ego miser infando mœrore manebam

Peruigil in solo prostratus membra cubili.

Tum mihi nescio num genius, natura uel ipsa

Inuitos oculos somno sepeliuit amico,70

Demulcens grata mea corpora fessa quiete.

Ecce mihi simulachra trium sunt uisa uirorum

Ante torum, de se clarum diffundere lumen,

Suaueque diuini pariter spiramen odoris

Reddere, & his planè totum complere cubile.75

Quale iubar solis mundum iaculatur in omnem

Mane ubi iam sese Nabathæis extulit oris.

Vtque domum imbuerat quondam fragrantia nardi,

Quo tinxit mulier morituro tempora Christo.

Adstabant summa mihi maiestate uerendi,80

Induti quorum nitidas duo membra lacernas

Arte fabrefactas, uariantibus undique gemmis.

Horum alter medius, læuum medii latus alter

Claudebat dextra, roseumque ferebat amictum

Tertius, ornatum paribus pictumque lapillis.85

Obstupui primo intuitu, licet omnia pacis

Signaque lætitiæ præ se certissima ferrent.

Tum senior, quem sanguineus uestitus obibat,

His male me trepidum uerbis compellat amicis.

Ne timeas noster Sapide, hic (dextramque sinistro90

Cum dictis humero medii est imponere uisus)

Hic est ille tibi tantum defletus Erasmus,

Ob cuius

ERASMI

Ob cuius te falsa tenet persuasio mortem,

Quum potius uera iam tandem luce fruatur:

Cui collata prior, quam te quoque uiuere reris,95

Nec non mortales uos creditis esse beatam,

Non tanti est, quanti, respectu corporis umbra.

Quinetiam mortem, non uitam dixeris istam

In qua tot, miseros, & tanta pericula nullo

Fine premunt homines, non mille ego millia dico100

Morborum genera infirmum uexantia corpus,

Non alia externis incommoda casibus orta:

Sed mala quæ fœdant prauis adfectibus intus

Captam corporeis tenebris & carcere mentem,

Fœdatam occidunt, occisam in tartara mittunt:105

Vt sunt ira, odium, fastus, uindicta, libido,

Luxus, auaritia, impietas, & talia multo

Plurima, quæ non narrari præsentia poscit,

Et quæ sunt satis ex nostris tibi nota tabellis,

Quas passim ad uarias olim transmisimus urbes.110

Nam ne te iugis tua lamentatio totum

Viribus exhaustum frangat, solaminis ergo

Adsumus, affectuque ut te exoneremus acerbo

Pectoris, imprimis tamen ut quæ cernis & audis

Vulges, quo resciant terra & lætentur in omni115

Quotquot Erasmiacorum aura uescuntur amicûm,

At tibi ne sit opus scitari, sponte fatebor

Ipse mea, quæ te non ignorare necesse est.

En ego sum Paulus multò sæuissimus hostis

Illis qui spreto ritu pietatis auitæ,120

Legirupæ, ut rebar, dederant sua nomina Christo.

Sed prius is quam fulmineo me lumine cinctum

Horrentemque Damasceno prosterneret agro,

Atque aciem stimuli pungentem calce retuso

n 2 Ore suo

100

APOTHEOSIS

Ore suo graue sacrilegos culparet ob ausus,125

Et diuina Euangelicæ mysteria causæ

Diuulganda mihi gentes mandaret in omnes,

Ex quo dicor earundem cognomine trito

Doctor: & hic (stantem extento simul indice monstrat

Ternum à se numero) sacrati nominis heros130

Eusebio patre Dalmaticis prognatus in oris.

Huc ad te Rex syderea cœlestis ab aula,

Nos geminos testes pro diuo misit Erasmo,

Huius ut extremum possis differre per orbem

Indicio nostro, præclaram numine sortem,135

Quod sit ad Ambrosias epulas Nectarque perhenne

Admissus nouus æterni conuiua Tonantis

Proximus accumbens gratissimus aduena nobis

Inter & hunc & me medius, nos ordine quo iam

Coràm stare uides, supera regione sedemus.140

Hic, rursum digito ostendens Hieronymon, annis

Iuxta me sedem tenuit plus mille, sed ultro

Nunc multum sibi dilecto concessit Erasmo.

Cur faciat, quid se moueat, respondeat ipse.

Ad quem tum docta sic Dalmata uoce locutus.145

Paule docet nos res maioribus ipsa minores

Debere & meritum deferre libenter honorem.

Esto locus fuerit, summi sapientia patris

Dum tulit, iste meus, sed postquam nomine maior

Et meritis me surrexit, me cedere fas est150

Illi qui non nostra modo monumenta recepit

E tenebris, carie, mendis, squallore, situque:

Verumetiam multo iam lucidiora leguntur

Eius ope insigni, quàm quondam scripta reliqui.

Sed quid plura, fuit Christo crescente necesse155

Hunc minui qui uelabat sua membra camelo.

His ta¬

ERASMI

101

His tacuit dictis, me rursum Paulus amœna

Fronte tuens inquit, reliquum nunc accipe paucis.

Scis de sede satis cœlo qua quisque locemur.

Neclateat tamen hic horum te candida uestis160

Quod sit gestamen preciosi nobile prȩmi

Quod de se uictis per semet fortiter ipsos

Victores cum magnifico meruere triumpho.

Debellare alios & dicere iura subactis

Humano generi summæ est uictoria laudis.165

At qui se sibi subiecit, motusque rebelles

In se perdomuit, uir longè fortior ille est,

Quàm si cuncta potens & inexpugnabilis idem,

Regna suo unius imperio submittat, ubique

Terrarum dominus, quas Oceanitidos undæ170

Stagnantes campi sinuoso gurgite cingunt.

Hic nostris hunc in laribus sortitur honorem:

Quum uastatores hominum rerumque Tyranni

Qui uincunt alios, at se uincuntur ab ipsis

Sub Stygio pendant pœnas tortore perhennes.175

Sed quòd ego sum purpureo uelamine tectus,

Significat quos effudi pro nomine Christi

Sanguineos latices uiolenta morte peremptus,

Hinc hac ueste tegor missum referente cruorem,

Quæ sors sola meis collegis abfuit istis,180

Dotibus in reliquis nullum discrimen habemus.

Porrò quum pater omnipotens post multa laborum

Pondera sustentata piis pro rebus Erasmo,

Vnde repurgato redierunt aurea mundo

Secula, iam rude donandum censeret, & ipsum185

Cœlitibus socium cupientibus addere uellet,

Iussit lætitia totum se soluere cœlum,

Clarius & solito solem illucescere more.

n 3 Vnde

102

APOTHEOSIS

Vnde dies toto plus mense fuêre sereni

Hunc prius exueret quàm pars obnoxia læto,190

Et totidem simili micuere nitore sequentes,

Postquam stellantis rerum potiretur Olympi.

Nec mirum, quoniam euentus præsaga futuri

Signa animas plerunque solent præcedere magnas,

Membra relicturas poscenti debita fato,195

Naturæque suæ subituras congrua regna.

Hæc mihi commemoranda, tibique scienda putaui,

Illius ut tempestatis non causa lateret,

Qua tantos uestro sensistis in orbe calores.

Finiit, atque loqui pariter mihi iussit Erasmum.200

Is tali mox increpitans me uoce profatur.

Quid sibi uult amens hæc comploratio nostri ?

Quid te tot lachrymis & tot malesane querelis

Conficis, & laxas crescenti frena dolori ?

Aspice me, uideor ne tibi sine munere lucis ?205

Aut magis è fœdo in uitam rediisse sepulchro

Quum posui quod me corpus mortale tenebat ?

Finge quod ob capitale nephas me carcere uinctum

Eripiat quisquam, non tu gaudebis amicum

Carnificis fugisse manum, mortemque pudendam ?210

Cur non officium præstas iam plenius illud ?

Cum de carceribus mille & de mille cruentis

Carnificum manibus, mille & de mortibus huius

Ereptus mundi uitam nunc dego beatam,

Vitam delicias & cuius gaudia, nullo215

Interitura die, linguarum quicquid ubique est

Et fuit, est & uenturum, non exprimet unquam,

Vitam nullius aut oculis aut auribus haustam,

Hoc quam more tuo, non me lugere uideris,

Inque uidere mihi sortem crudelis opimam.220

Mortales

ERASMI

103

Mortales si flere iuuat uos lumine cassos,

Lumine uos ipsos uero deflete carentes,

Quorum miratur malus & complectitur error

Mortem pro uita, cæcas pro luce tenebras.

Pone igitur sæuos luctus mentemque resume,225

Et gratare meis lætus successibus. ista

Dicentis faciem miro fulgore choruscam

Rectis ac firmis oculis non ferre ualebam.

Vt qui Phœbæo sua lumina dirigit astro,

Auricomis uisum radiis diffusus hebescit.230

Aut siquis manibus cuiquam situláue liquorem

Vel cinerem offundens oculare retundat acumen:

Sic aciem pupillarum nitor ille mearum

Cimmeria perstringebat caligine pressam.

Huic nihil, ut reliquis, respondeo, sum tamen una235

Compellare uiros his uisus uocibus. O uos

O uos ò animæ felices ducite me me

Ducite me comitem, laribusque adiungite uestris.

Gestio uobiscum positis discedere membris,

Atque frui minima uestrorum parte bonorum.240

Paulus plura loqui prohibens me, protinus inquit,

Tempus erit, quo sydereos habitare penates

Continget tibi, sed nullis mortalibus istud

Scire datur, nisi selectis diuinitus, ergo

Tu fac unitriplex toto de pectore numen245

Et quemuis hominem ceu te dilexeris ipsum:

Quæ duo totius nucleus sunt legis, ad astra

His itur ducibus, cœlique petuntur honores.

Dixit & inter se collato murmure paruo

Nec mihi percepto, propius sunt cedere uisi250

Ad lectum, simul & manibus me tangere parcis,

Et sic sublatis oculis ad sydera fari.

Summe

104

APOTHEOSIS

Summe pater, qui cœlesti regione relicta,

Huc nos iussisti subito descendere lapsu,

Quæsumus his nostris precibus clementer adesto,255

Et famulo dignere tuo, languore fugato,

Quo misere amissum propter torquetur amicum,

Corporis atque animi subtractum reddere robur:

Vtque pia te mente deum colat, atque supremum

Post actum uitæ iniuncto sibi munere functæ260

Inter nos habitet pars non postrema tuorum.

Per Christum dominum nostrum, qui tempus in omne

Cum sacro deus est unus spiramine tecum.

Vix hæc orarant terraque poloque potentem,

Cum subitò clarè responsum est cœlitus, Amen.265

His sic exactis, ter me super ore soluto

Viuificum misêre halitum, totiesque figuram

Formarunt crucis, & fuit hȩc uox ultima Pauli.

Iam reparate tibi, nostri iussique memento.

Meque ualedicto, mox sese scindere uisum270

In geminas partes laquear, quo subter habebar,

Vt mare Erithræum quondam secessit in alta

Hinc illhinc latera, & populo data regna petenti

Se siccum præbebat iter: sic grande per ampli

Os tecti tres sursum illos properare uidebam.275

Quos ego dum uisu sequor, innumerabilis omnem

Alatus cœtus Geniorum personat auram,

Omnia demulcens huius dulcedine cantus.

Gloria in excelsis tribuatur summa Tonanti.

Ecce beatorum quæ sit concordia fratrum280

Quàm bona, quàm iucunda, pio quam plena fauore.

Qui terram iuuat & cœlum cum talibus ornat,

Gloria in excelsis tribuatur summa Tonanti.

Hæc inter, mea magna quidem, sed nescio quænam

Vox

ERASMI

105

Vox, celer & gestus & inenarrabilis illa285

Admirandarum species & gratia rerum

Me somno excutiunt, oculis uigil omnia lustro.

Auresque admoueo, uisa atque audita requiro.

Et liceat nusquam superent, superare uidentur,

Tam penitus infixa meis hærebat imago290

Sensibus. Ast ubi iam tandem me colligo rursum

Extra se posito similem, & me disputo mecum,

In me repperio nunquam dubitabilis ipso.

Historiæ miracla fidem facientia certam.

Qualia Apostolicis Heroibus edita quondam295

Dum ferrent noua saluando mysteria mundo,

Primaque credendi iacerent fundamina Christi.

Nam quum perciperem turbantes pectora curas

Abstersas, rursusque suum persoluere corpus

Officium, & quo nil magis est optabile sanam300

Planè cum sano coniunctam corpore mentem,

Tum memini Pauli quid uerba nouissima uellent,

Me mihi dicentis reparatum: scilicet ille

Adflatus, dictæque preces, & tactio nostri,

Me subito totum diro languore leuarunt.305

O mihi grata salus, niueoque notanda lapillo,

Quam non ulla potest hominum prȩstare medela:

Non minus ac si quis medica contenderet arte

Lazareos artus extinctæ reddere uitæ

Fœtentes, & bis gemina iam luce sepultos.310

Proinde mihi iussis Pauli uellentibus aurem,

Lege & amicitiæ promptum faciente colendæ,

Qua mihi Erasmus, egoque fui coniunctus Erasmo,

Corripior mox è tepido mea corpora lecto,

Accipio calamum, tenebras extinguo lucerna,315

Et mihi uisa propagare & præcepta laboro.

o Vos

106

APOTHEOSIS

Vos age qui passim spacioso uiuitis orbe,

Quis fuit & nunc est uenerabile nomen Erasmi,

Vera cano uobis, mihi credite uera canenti,

Ille hodie cœlo mortalia despicit alto.320

Quem prius in terris igitur coluistis agentem,

Nunc cœli indigetem templo celebretis & aris.

Et uos qui misere charum mœretis Erasmum,

Læta cano uobis, mihi credite læta canenti,

Regia ciue illo magni lætatur olympi,325

Et dulces uocum iaculatur in æthera cantus.

Tristia & lachrymis in amœnam ponite frontem,

Et festos agitate dies, & dicite uersus.

Versentur manibus nocturnis atque diurnis,

Illius illa satis laudata uolumina nunquam,330

In quibus est, uiuit, loquitur, facit omnia præsens

Vobiscum, uos instituens alit atque saginat,

Omnis doctrinæ potuque ciboque salubri.

Præterea uecors liuor quos fecit Erasmi

Eximias dotes & præstantissima facta,335

Anguibus & peius rabidis odisse molossis,

Mœsta cano uobis, mihi credite mœsta canenti,

Ille polo sedet, & multa mercede beatus

Concilio diuûm placet & ueneratur ab omni.

Ludit & irridet, studiis exemptus iniquis,340

Inconsulta uenenosæ conuitia linguæ,

Scriptaque nil nisi Sicelides spirantia gerras.

Vos manet horribilis supremi iudicis ira

Tam sacrosancto capiti aduersarier ausos:

Quæ quo lenta magis uindictam prorogat ultrix,345

Hoc commissa premet grauiori crimina pœna.

Vel magis omnicreatorem dare semper auentem

Suppliciter ueniam uestris orate piaclis,

Et saltem

ERASMI

107

Et saltem suprema uiro post fata fauete.

Quorum equidem (melius si rem perpendimus ipsam)350

Munere tres uice nunc unius habentur Erasmi.

Vnum terra fouet, sedem dant astra secundo,

Tertius excellens, hic optima quæque, magister

Quid deceat, quid dedeceat, quid prosit & obsit,

Donec erit genus humanum discetque, docebit.355

Ille idem (non summopere res digna relatu

Dicendi finem mihi prætereunda petenti est)

Tertius ingenio ne tantum consulat acri,

Quo tot scripta dedit clariæ prælustria turbæ,

Sed simul ut miseris ueniant mortalibus ex se360

Commoda fortunæ, res quas obtruserat illi

Sæpius inuito pia munificentia largè,

Largius in uarios dispensat & erogat usus.

Nam locat, à tædis quas res angusta moratur,

Maturas thalamo, satis ampla dote puellas,365

Pauperies castum ue uendat egena pudorem.

Felicem, parili sumptu, iuuat indole pubem,

Spe queat ut meliore sacris incumbere Musis,

Et tandem solida multarum indagine rerum,

Iam manibus lotis ad publica munia sumi.370

Viuere quos stipe mendica grauis urget egestas,

Illis præbet opem uictus, & uestibus ambit,

Ieiunos ne forte fames uesana trucidet,

Et nudos hyemis frigus glacialis adurat.

Quapropter nos cœlestem ueneremur Erasmum,375

Et uitam nobis sic instituamus agendam,

Vt tandem recipi digni fiamus eôdem.

Quemque fouet tellus gelidis complexa lacertis,

Perpetuo permittamus requiescere somno,

Dum postrema dies rediuiuos proferet artus.380

o 2 Ipseque

108

APOTHEOSIS

Ipseque cum diuis alljs uestigia Christi

Sectatis, duodena Israelitica iudex

Agmina censebit solio sessurus in alto.

Quod tamen hic nobis hoc semper habebitur orbe

Quo tam nos, quàm posteritas uentura fruetur,385

Donec erit Phaetontæi globus aureus astri

Et constans inconstantis uariantia lunæ,

Diis superis merito sacros faciamus honores.

FINIS.

DE POCVLO PAVLI VOLSII, QVOD ab Erasmo Roterodamo dono accepit VIII Feb. Epigramma D. Ioan. Sapidi.

Est phiale tua tum fabro uigilata perito,

Auro atque argento tum preciosa nimis.

Materia fateor spectabile munus & arte,

Quodque daret Satrapes, acciperetque potens.

Sed quisnam neget esse nihil quæ magna uidentur,5

Si largitori conferat illa tuo ?

Ad cuius minimam rerum quibus erudit orbem

Particulam nil sunt totius orbis opes,

Cuius item famam extinguet non ulla uetustas

Vt quam posteritas cuncta futura colet.10

Magni non igitur facies ex dote datorem,

Quin dos ex dante est magnificanda suo.

Attamen, ut reor, hæc arctum designat amorem,

Quo tecum præsens semper Erasmus adest.

Ergo cum calici iungis tua labra, memento15

Hunc

109

Hunc tibi sic iunctum pectus habere suum.

Forte sibi nota est supremæ linea uitæ,

Quam norunt soli quos deus æquus amat.

Et post fata suis uult esse superstes amicis,

Exempli monitus non sine more grauis.20

Quid scyphus ? An non absentis præsentia Christi est,

Quem sacræ cœnæ mysticus haurit homo ?

Forsan & hæc missi quoque significatio uasis

Quæ mihi nequaquam prætereunda fuit.

Ceu uas Harmonia διὰ πασω̃ν reddit eadem25

Cum pulsum plenum, pulsum & inane sonat.

Nempe soni sunt diuersi tenuisque grauisque

Aures concentu uox tamen una ferit.

Sic duo uos unus, tu pauper egensque, serena

Ille tibi, potuit quod dare, fronte dedit.30

Vnit enim nil diuersæ mage sortis amicos,

Quàm si qui potior det, quibus alter eget.

Hinc cyathus seu sit uacuus seu uite redundans

Esse duos unum uos meminisse uelis.

Quid quæris Volsi ? Sua sunt mysteria Erasmo:35

Nam nisi cum magna nil ratione facit.

ANNO M. D. XXXVI.

o 3 Blanda